De verschillende verklaringsmodellen die er zijn, verschillen in de mate waarin zij de lichamelijke klachten en processen verklaren en in de mate waarin zij bepaalde fysiologische, psychologische dan wel sociale aspecten een plaats geven.
Pathofysiologische mechanismen van diverse klachten worden echter steeds meer ontrafeld. Onderzoek richt zich steeds meer op de fysiologie van psychologische processen. Dit somatopsychisch onderzoek richt zich onder andere op fysieke klachten bij psychische stoornissen (cardiovasculaire of ontstekingsklachten bij depressie) en psychische gevolgen van somatische aandoeningen (invloed van reumatoïde artritis op cognities en persoonlijkheid). Op deze manier krijgen we in toenemende mate inzicht in de wijze waarop somatische fenomenen, cognities, emoties, gedrag en omgeving met elkaar samenhangen.
Biopsychosociale model
In het biopsychosociale model19komt het belang van de context van de patiënt duidelijk naar voren. Het model gaat er van uit dat (ervaren) gezondheid samenhangt met alle dimensies van het menselijk bestaan en dat de mens in voortdurende interactie met zijn omgeving staat. De medische opleidingen hebben dit model inmiddels geïncorporeerd in hun curricula.
Draagkracht/draaglast-model
Een model dat invulling geeft aan het draagkracht/draaglast-principe is het zogenaamde SSKK-model.20SSKK staat voor: steun, stress, kracht en kwetsbaarheid. Het gaat hierbij om het evenwicht tussen deze factoren. Als in de persoon kwetsbaarheid en kracht uit balans zijn, kan er bijvoorbeeld naar aanleiding van een specifieke stress en gebrek aan steun klachten ontstaan.
Stressmodel
De Gucht en Fischler21tonen in hun ‘analyse van de relatie tussen professionele stress, psychosociale parameters en verschillende dimensies van fysieke gezondheid’ aan dat een hoog niveau van professionele stress gecorreleerd is met vermoeidheid, pijn en somatoforme stoornissen. Psychologische distress speelt in deze relatie een belangrijke rol. Hun hypothese is dan ook dat bepaalde psychosociale factoren in interactie met een chronisch hoog niveau van professionele stress kan resulteren in het ervaren van onverklaarde lichamelijke klachten.
Perceptueel-cognitieve invalshoek
Robbins en Kirmayer22beschrijven in hun somatosensorische amplificatietheorie dat patiënten hun aandacht richten op lichamelijke sensaties. Deze lichamelijke sensaties resulteren in cognities en emoties bij patiënten waarbij er lichamelijke attributies ontstaan.23Hierdoor worden de initiële klachten versterkt en uitvergroot. Als gevolg hiervan ontstaat er een vicieuze cirkel van het onderhouden en versterken van lichamelijke klachten.
Binnen dit model past ook het begrip somatische fixatie. Somatische fixatie is gedefinieerd als een proces van voortdurend inadequaat omgaan met en reageren op ziekte, klachten of problemen, door patiënten zelf, door hun sociale omgeving of door vertegenwoordigers van de gezondheidszorg. Hoewel het nooit goed gelukt is het begrip somatische fixatie voor onderzoek te operationaliseren, heeft het wel praktische waarde in de zorg, omdat het zo duidelijk aangeeft hoe klachten in stand gehouden worden door een interactie tussen patiënt, gezondheidszorg en sociale omgeving.24
Neurobiologische modellen
De neurowetenschappen25benadrukken de complexe wisselwerking tussen neurobiologische processen (HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as), cytokinen), omgevingsfactoren, aandacht en gedrag.2627Veronderstelde afwijkingen in bijvoorbeeld het limbisch systeem zijn uitgangspunt van theorievorming. Neurale endocrinologische en neurovegetatieve processen zijn ook onderdeel van de neurobiologische benadering. Verder benadrukt de psychoimmunologie ook de gevolgen van somatische ziektes op endocriene processen, immunologische processen, stemming en gedrag. Dit zou kunnen verklaren waarom bepaalde lichamelijk verklaarde aandoeningen niet herstellen ondanks adequate medische behandeling.
Vicieuze cirkelsspelen een belangrijke rol bij het in stand houden van klachten, ongeacht de oorsprong van de klachten. Vooral de interpretatie van klachten en het daaruit volgend ziekte- en/of hulpzoekgedrag staan centraal.282930Daarnaast is gebleken dat eerdere en herhaalde prikkels van pijn en andere symptomen in het verleden het centrale zenuwstelsel gevoeliger maken voor deze prikkels (sensitisatie).23
Emotiesspelen ook een belangrijke rol bij lichamelijke sensaties. Heftige emoties gaan meestal gepaard met duidelijk waarneembare lichamelijke verschijnselen zoals verbleken van schrik of rood aanlopen van woede. Het niet voldoende kunnen reguleren van emoties geeft dikwijls een lichamelijke ontregeling die tot langdurige lichamelijke klachten kan leiden. Volgens de psychoanalytische traditie hebben onverklaarde lichamelijke klachten te maken met het verdringen van emoties. Andere theorieën benadrukken het selectief waarnemen van gevoelens. In de literatuur zijn aanwijzingen dat patiënten met onverklaarde lichamelijke klachten moeite hebben met het herkennen van gevoelens en emoties en moeite hebben deze te onderscheiden van fysieke sensaties.3132
Kijkend naarde individuele ontwikkelingworden onverklaarde lichamelijke klachten in verband gebracht met prenatale, postnatale, vroegkinderlijke en andere vroegere ervaringen. Sinds recent is er aandacht voor het verband tussen een vroege onveilige hechtingsstijl en een latere kwetsbaarheid voor onverklaarde klachten. De invloed van vroege trauma’s, vroeg affectieve verwaarlozing en vroege aangeleerde manieren van omgaan met lichamelijke klachten maken iemand gevoeliger voor het ontwikkelen en onderhouden van onverklaarde lichamelijke klachten.
